تمایز بارنامه و راهنامه در تئوری و عمل

تمایز بارنامه و راهنامه در تئوری و عمل

محمدعلی مجد

بارنامه (Bill of Lading) و راهنامه (Sea Waybill) دو سند اصلی و شناخته شده حمل و نقل دریایی هستند که صرف نظر از نوع کالا و مقصد و مبدأ آن، مورد استفاده تجار و متصدیان حمل بار چه در سطح ملی و چه در سطح بین­ المللی قرار دارند. هر دو اینها نوعی قرارداد حمل و نقل بین متصدی حمل و طرفهای مقابل وی اعم از فرستنده کالا (shipper) یا صاحب محموله (consignee) یا دریافت کننده (receiver) هستند. به همین دلیل و دلایلی که در ادامه می ­آید بارنامه و راهنامه به عنوان اسناد بسیار مهم و معمول در صادرات و واردات در سراسر جهان شمرده می­ شوند. با این حال و علی رغم کارکردهای متفاوتی که  این دو دارند، در بسیاری موارد کاربران در استفاده از آنها دچار سردرگمی شده و تفاوت آنها را درک نمی­ کنند. بدیهی است که استفاده اشتباه از این اسناد ممکن است لطمات جدی به زنجیره تأمین کالا وارد کرده و هزینه­ های غیر قابل پیش بینی را سبب شود. این اهمیت ما را بر آن داشت که تفاوتهای این دو سند مشابه اما متفاوت را به شرح آتی برای موکلان خود و سایر خوانندگان تشریح کنیم:

اول؛ ویژگی­های اصلی بارنامه

آنچه ما امروزه تحت عنوان بارنامه می­شناسیم مفهومی قدیمی است که از زمان آغاز تکوین تجارت بین­ الملل در قرون وسطی به ما رسیده است. بر مبنای همین عرف دیرپا بارنامه سه ویژگی اساسی دارد:

  1. بارنامه توسط شرکت حمل و نقل یا فرمانده کشتی صادر شده و اولین کارکرد آن این است که به عنوان رسید کالای در حال حمل با مشخصات ذکر شده (شامل نوع کالا، مقدار و یا وزن آن) عمل می­کند.
  2. علاوه بر آن بارنامه نشان وجود قرارداد حمل و نقل بین فرستنده و متصدی حمل است.
  3. سومین ویژگی مهم بارنامه این است که  مالکیت کالای مشخص شده در آن متعلق به دارنده این سند است و اوست که محق است کالا را در مقصد از متصدی دریافت دارد. در واقع بارنامه در مفهوم شناخته شده آن مالکیت و تصرف کالاهای مذکور در آن را منتقل می­کند. چه بارنامه در وجه شخص معین صادر شده باشد، چه به حواله کرد شخص صادر شده و بعداً مالکیت کالاهای مشخص شده با ظهرنویسی بارنامه منتقل شده باشد. ظهرنویسی از این جهت مهم است که حق مالکیت کالا را از دارنده­ای به دارنده بعدی منتقل می ­کند، چنانچه در مورد اسناد تجاری مانند چک چنین است.  پس چنین سند مالکیتی قابل معامله بوده و از همین رو در بانکها به عنوان (credit title) دارای اعتبار است.

دوم؛ حسن و عیب استفاده از بارنامه

اولین مزیت استفاده از بارنامه آن است که می­تواند کنترل بر جابجایی و تحویل کالا را در اختیار فرستنده باقی بگذارد. از آنجا که کالاها نمی­تواند بدون ظهرنویسی تحویل شخص دیگری گردد، فرستنده یا همان صاحب اولیه کالا می­تواند نام خود را به عنوان صاحب محموله (consignee) اعلام کند و کنترل خود بر محموله را تا هر زمان که بخواهد نگه دارد و سپس در وقت مقتضی حقوق خود را با ظهرنویسی به دیگری منتقل نماید. این خصوصیت بویژه هنگامی که ارسال کالا با پشتوانه یک L/C انجام می­شود مفید است چرا که مدیریت انتقال کالا و پول در دست فرستنده یا بانک باقی می­ماند. لازم به توضیح است اگر از اعتبارات اسنادی برای پرداخت هزینه کالا استفاده شود، بانک عموماً کالا را به عنوان وثیقه تعهدات متعهد در نظر می­گیرد و در این حالت نام بانک به عنوان صاحب محموله در بارنامه درج می­شود. در این حالت پس از پرداخت کامل ثمن معامله و انجام سایر تعهدات توسط خریدار، بانک اقدام به ظهرنویسی بارنامه به نام خریدار می­کند و در نتیجه خریدار می­تواند به عنوان دارنده کالا را ترخیص نموده و تحویل بگیرد. 

نکته منفی استفاده از بارنامه اما آن است که به دلیل قابلیت نقل و انتقال خود همراه بار حمل نمی­شود و باید به صورت جداگانه به مقصد فرستاده و به دست تحویل گیرنده کالا برسد. گاه زمانبندی مطابق پیش بینی از آب در نمی­آید و دریافت کننده نهایی کالا باید صبر کند تا اصل بارنامه ظهرنویسی شده به دستش برسد و این فرآیند ممکن است موجب شود که کالا دیرتر از زمان مورد انتظار به تصرف او درآید.

سوم؛ ویژگی­های اصلی راهنامه

اگر مسائل مربوط به مالکیت در میان نباشد، بارنامه ممکن است با نوع دیگری از سند که راهنامه نام دارد جایگزین ­شود. راهنامه هنگامی استفاده می­شود که قرار است مالکیت فرستنده بر کالا فوراً پایان پذیرد و کالاها به شخص مشخص شده در این سند تحویل داده شود بدون آنکه شخص اخیر مجبور باشد سندی مؤید مالکیت خود ارائه کند. در این حال نسخه­ای از راهنامه که به فرستنده ارائه می­شود صرفاً به عنوان مدرک ارسال کالا کاربرد دارد. بنابر توضیح فوق راهنامه دو کارکرد اصلی دارد که مشابه بارنامه است:

  1. رسید دریافت کالای حمل شده با مشخصات قید شده در راهنامه است.
  2. نشان­دهنده رابطه قراردادی مابین فرستنده و متصدی است.

اما تفاوت مهم با بارنامه آن است که متصدی باید کالا را فقط به منتقل ­الیهی که نام او در سند برده شده تحویل دهد. راهنامه ­ها که گاهی با عنوان یادداشت حمل (consignment notes) نام برده می­شوند، سند مالکیت محسوب نمی­شوند. نیازی نیست که این اینگونه اسناد به صورت فیزیکی منتقل شوند، چراکه ضرورتاً راهنامه همراه بار حمل می­شود و قرار نیست این مدرک در مقصد توسط منتقل الیه به متصدی تسلیم شود و کالا به محض رسیدن به بندر مقصد پس از احراز هویت منتقل الیه ترخیص می­شود. پس راهنامه در رابطه با مالکیت صرفاً یک نشانه و به قول حقوقی­ ها یک اماره است و نه چیزی بیش از آن. متصدی حمل با تحویل کالا به شخصی که نام او در راهنامه مشخص شده تعهد خود را به انجام رسانده است. بنابراین توصیه می­شود هنگامی از راهنامه استفاده شود که فرستنده، گیرنده کالا را به خوبی می­شناسد و نیز قرار نیست کالا ضمن حمل و نقل بر روی دریا معامله شود.

حسن و عیب راهنامه:

مزیت مهم راهنامه دریایی آن است که گیرنده کالا نیازی نیست صبر کند تا اصل بارنامه از فرستنده برسد و برای ترخیص کالا آن را به متصدی ارائه کند. این ویژگی به ویژه هنگامی که کالا زودتر از زمان مقرر به مقصد برسد راهگشاست. در واقع راهنامه ارتباطی با مالکیت کالاها یا حق تصرف در آنها ندارد و منتقل الیه می­تواند محموله را به محض رسیدن کالا با پرداخت حقوق گمرکی و کرایه حمل به متصدی تحویل بگیرد.

از سوی دیگر مشکل راهنامه دریایی این است که بانکها و مؤسسات اعتباری آن را به عنوان بخشی از پروسه پرداخت قبول ندارند. چراکه اولاً جز در موردی که اصل بارنامه وجود داشته باشد، فرستنده نمی­تواند جلوی ترخیص محموله­ای که کرایه آن به متصدی پرداخت شده را بگیرد و ثانیاً در عمل هنگامی که راهنامه صادر می­شود دیگر قابل تغییر نیست.

توجه داشته باشیم دانستن مزایا و معایب انواع مختلف اسناد حمل و نقل می­تواند به تضمین یک زنجیره تأمین امن و بدون وقفه کمک کند.          

2 پاسخ

دیدگاه شما